Interpretacja księgi - kierunki interpretacji Pisma Świętego

Słowa uczniów z Emaus pokazują możliwość takiego głoszenie Chrystusa, które skazane jest na niepowodzenie, ponieważ nie jest w stanie przekazywać życia. Dwóch uczniów idących do Emaus głoszą umarłego Jezusa, opowiadają o swojej zawiedzionej nadziei.
Pokazują, że w kościele zawsze istnieje niebezpieczeństwo takiego głoszenia, które nie przekazuje życia, lecz zamyka w śmierci zarówno głoszącego Chrystusa, jaki głosiciela oraz adresatów orędzia.

Podstawą wszelkie autentyczne i żywych duchowości chrześcijańskiej jest Słowo Boże, głoszone przyjęte, celebrowane i rozważane w kościele. Prawda ta odnosi się nie tylko do naszego pokolenia, ale i do wszystkich poprzedzających nas wieków historii chrześcijaństwa: wielkie duchowości, które na znaczy dzieje kościoła, zrodziły się nie dzięki wyraźnemu odniesieniu do pisma.

I tak na przykład Antoniego Opaty poruszyło 1 słowo Chrystusa: "Jeżeli chcesz być doskonały, idź sprzedaj co posiadasz, i daj ubogim a będziesz miał skarb w niebie, potem pójdź i chodź ze mną" (Mt 19:21).
Bazyli Wielki w dziele Moralia zapytuję: "Co jest właściwością wiary? Całkowita i niewątpliwa pewność prawdy słów natchnionych przez Boga. Co jest właściwością wiernego? Kształtowanie się z tą całkowitą pewnością według znaczenia słów pisma i nieodważanie się, by coś ująć lub dodać".
W swojej Regule św. Benedykt wskazuje Pismo Święte jako "najprostszą normę życia człowieka".
Teresa od Jezusa - karmelitanka w swoich pismach nieustannie nawiązuje do obrazów z Biblii aby objaśnić swoje oświadczenie mistyczne. Wspomina że sam Jezus jej się objawia i że "całe zło świata bierze się z braku jasnego poznania prawdy Pisma Świętego".

Jak jednak mamy czytać Pismo Święte i jak je rozumieć?

Święty Augustyn w swoim polemicznym dziele skierowanym przeciw manichejczyków rozróżnia literalną lekturę tekstu biblijnego od lektury duchowej.
Sens literalny dzieli aż na 3 rodzaje, w zależności od gatunku literackiego danego fragmentu Biblii:

historyczny: dotyczy tekstów relacjonujących po prostu co zostało zapisane lub co się wydarzyło
etiologiczny: zawarty jest w tekstach wyjaśniających przyczyny wydarzeń lub wypowiedź
analogiczny: to takie wyjaśnienie które ukazuje że Nowy i Stary Testament nie są ze sobą sprzeczne

Natomiast sens duchowy nazywa alegorycznym i według niego podlegają pod niego teksty, które przyjmujemy nie dosłownie, ale figuratywnie.
Podstawowym argumentem Augustyna na rzecz stosowania tych 4 sposobów interpretacji Pisma Świętego pochodzi Biblii i stosował go zarówno Jezus jak i Apostołowie.
Przykładem mogą być słowa Jezusa który mówił o znaku Jonasza (Jo 2:1; Mt 12:39-40), a przykładem używania tego sposobu interpretacji przez apostołów jest św. Paweł, który pisze o wyjściu z Egiptu jako alegorii przyszłego życia ludu Chrześciańskiego (Ga 4:22-26). Święty Tomasz (1225-1274) w swojej "Sumie teologicznej" zastanawia się nad zagadnieniem prawomocności czytania Pisma Świętego w kluczu kilku sensów. Sensy, które ma na myśli to kolejno:

historyczny, czyli literalny
alegoryczny (greckie słowo alegoria pochodzi od czasownika alegorein - "mówiąc w przenośni" albo "obrazowo", pochodzi etymologicznie od słów: allos - znaczy "inny" oraz agoreuein - oznaczające "przemawiać na Agorze" czyli publicznie)
moralny zwany też tropologicznym
anagogiczny czyli eschatologiczny (pochodzi od greckiego słowa anagoge - czyli "wstępujący", "prowadzący w górę")

Święty Tomasz powołuje się na nauki doktora Kościoła św. Grzegorza (540-604), który powiedział:
"Pismo Święte przekracza wszelkie nauki swoim sposobem wypowiedzi, gdyż w tym samym tekście, w którym relacjonuje historię, jednocześnie przekazuje tajemnicę wiary".

Jak jest to możliwe, aby w Biblijnym opisie wydarzeń np. z królewskiego dworu lub z pola bitwy zawarte były tajemnice wiary?
Św. Tomasz wyjaśnia to tak: ludzki autor przypisuje dźwiękom mowy ich znaczenie, zgodnie z konwencją danego języka.
Natomiast Duch Święty w odniesieniu do Biblii może też przypisywać znaczenie samym wydarzeniom historii.

Historyczny opis wydarzeń sporządzonych w języku hebrajskim lub greckim, w którym bierze się pod uwagę, w jaki sposób dźwięki mowy niosą opisy rzeczy: na tym polega sens historyczny tekstu biblijnego. Sens duchowy natomiast polega na tym, że z kolei te opisane rzeczy same stają się materiałem do oznaczenia rzeczy innych. Wynika z tego fundamentalna zasada porządkująca całość procesu Interpretacji Pisma Świętego: sens duchowy zakłada uprzedni sens dosłowny i jest na nim zbudowany.

Święty Tomasz dzieli sens duchowy na 3 części:

sens alegoryczny - kiedy to co opisywało instytucje starego prawa oznacza instytucję nowego prawa np. Ofiara Paschę starego Testamentu oznacza w sensie duchowym ofiarę Krzyża
sens moralny - ma miejsce wtedy gdy rzeczywistości dokonane w Chrystusie stają się znakami tego, co my winniśmy czynić np. "Chrystus Cierpiał za nas i wzór nam zostawił, abyśmy szli za nim jego śladami" (1 P 2: 21)
sens anagogiczny – gdy rzeczą oznaczoną jest wieczna chwała

Co ważne jest w przypadku świętego Tomasza - sens literalny jest sensem zamierzonym przez autora, np. jeżeli Biblia wspomina o ramieniu Boga (Wj 6: 5-6), to sensem dosłownym tego tekstu nie jest posiadanie przez Boga fizycznego ciała z odpowiednim jego częściami, ale działająca moc Boża.

Najstarszym przykładem pozabiblijnej, chrześcijańskiej interpretacji tekstu biblijnego jest list Barnaby i Kobierce Klemensa. List Barnaby powstało około roku 130, a więc za życia ludzi, którzy mogli jeszcze pamiętać z dzieciństwa osobiste spotkanie z apostołami. W pierwotnym kościele list ten ceniono tak bardzo, że jeszcze w III wieku niektórzy uważali go za należący do kanonu Pisma Świętego.

Interpretacja z listu Barnaby:
Mojżesz powiedział: jedzcie wszystkie zwierzęta, które mają rozdzielone kopyto i przeżuwają (Kpł 11:3). Co chciał powiedzieć? Wiążcie się z tymi, którzy boją się Pana, którzy rozważają swoim sercu sens przekazanego im słowa, którzy nauczają przykazań pańskich i sami ich przestrzegają, którzy wiedzą, że rozważanie jest źródłem radości, przeżuwają Słowa Pana. Ale co oznacza rozdzielone kopyto? To, że sprawiedliwy chodzi wprawdzie po tym świecie, lecz oczekuje wieku świętego. Popatrzcie, jak dobre prawa ustanowi Mojżesz! (List Barnaby, X, 11).

Klemens Aleksandryjski (ok. 150-212) tak interpretuje ten tekst:
Pismo Święte poucza, że ofiary ze zwierząt o rozszczepionych kopytach i przeżuwające są czyste i miłe Bogu. To oznacza, że sprawiedliwi torują sobie drogę do Ojca i Syna przez wiarę (symbolem tego jest stałość zwierząt o rozszczepionych kopytach) i przez Słowo Boże, które w swym sercu dniem i nocą rozważają, na nowo ciągle przeżuwają w schowku duszy, przeznaczonym do przechowywania wiadomości. Te ćwiczenia umysłowe Prawo symbolizuje przez funkcję przeżuwania czystego zwierzęcia (Kobierce, 7, 18).

Przykłady z Nowego Testamentu

Przykład 1:

"Abraham miał 2 synów" (Ga 4:21-5:5)

Sens literalny: Abraham rzeczywiście miał 2 synów, Ismaela - z niewolnicy i Izaaka - z wolnej (Rdz 21:9-13). Co prawda Abraham miał jeszcze i inne dzieci z Keturą, ale nie pojawią się one tutaj w liście św. Pawła.
Sens alegoryczny: Paweł podaje nam także sens alegoryczny tego tekstu: "Wydarzenia te mają jeszcze sens alegoryczny: niewiasty te wyobrażają dwa przymierza; pierwsze zawarte pod górą Synaj, rodzi ku niewoli, a wyobraża je Hagar: Synaj jest to góra w Arabii, a odpowiednikiem jej jest obecne Jeruzalem. Ono bowiem wraz ze swoimi dziećmi trwa w niewoli. Natomiast Górne Jeruzalem cieszy się wolnością i ono jest naszą matką" (Ga 4:24-26).

Św. Paweł wręcz podpowiada nam, że tekst ten ma jeszcze oprócz znaczenia literalnego, znaczenie przenośne zamierzone przez pisarza. Przy tym okazuje się, że sens alegoryczny przepełnia nie tylko wydarzenia historyczne, ale nawet miejsca geograficzne: miasto Jeruzalem alegorycznie reprezentuje inne miasto, zwane Górnym Jeruzalem czyli Jeruzalem Niebiańskim (w liście do Hebrajczyków) albo Nowym Jeruzalem (w Apokalipsie).
Sens moralny: Dokonana w liście do Galatów specyficzna lektura starotestamentowego tekstu odnoszącego się do Abrahama, nabiera też sensu moralnego, a więc zobowiązującego do konkretnych postaw życiowych tu i teraz. Św. Paweł pisze dalej: "ku wolności wyswobodzić nas Chrystus. A zatem trwajcie w niej i nie poddawajcie się na nowo pod jarzmo niewoli" (Ga 5:1)
Sens anagogiczny: Św. Paweł podaje nam także ten sens: "My zaś z pomocą Ducha dzięki wierze wyczekujemy spodziewanej sprawiedliwości" (Ga 5:5)
Zatem historia Abrahama, jego dwóch żon i dwóch synów staje się dla nas okazją do refleksji najpierw na poziomie historycznym, potem na poziomie duchowym w 3 aspektach:
1. jakie postacie, prawdy i zasady nowego Testamentu kryją się alegorycznie w odpowiednich elementach literackich tekstu Starego Testamentu
2. do jakich postaw moralnych wzywa nas ten biblijny tekst, nawet jeżeli mówi o wydarzeniach z historii Starego Przymierza
3. do jakiej eschatologicznej nadziei jesteśmy wezwani jako chrześcijanie przez lekturę tekstu ze Starego Testamentu

Przykład 2:

"Opuści człowiek ojca i matkę, a połączy się z żoną swoją" (Ef 5:21-33)

Sens literalny: Św. Paweł przypomina fragment księgi rodzaju odnoszące się do pierszych rodziców: "Opuści człowiek ojca i matkę, a połączy się z żoną swoją, i będą dwoje jednym ciałem" (Rdz 2:24)
Sens alegoryczny: Św. Paweł poucza nas: "To wielka tajemnica a ja wam mówię: w odniesieniu do Chrystusa i do Kościoła (Ef 5:32). Prawdziwiej głębsze znaczenie tego tekstu ukazało się dopiero w Nowym Testamencie. Dopiero obecnie jasne staje się całe orędzie zawarte w Księdze rodzaju zarówno to literalne, które pokazuję prawdę o związku małżeńskim, jaki to przenośne oraz alegoryczne, odnoszące się do związku Chrystusa - Oblubieńca z Kościołem - Oblubienicą.
Sens moralny: Odnalezienie w związku Adama i Ewy zapowiedzi więzi łączącej Chrystusa z Kościołem pociąga za sobą wnioski moralne: "W końcu więc niechaj każdy z was tak miłuje swoją żonę, jak siebie samego. A żona niechaj ze czcią się odnosi do swojego męża" (Ef 5: 33)
Sens anagogiczny: Św. Paweł podpowiada: "Mężowie miłujcie żony, bo i Chrystus umiłował Kościół i wydał za niego samego siebie, aby go uświęcić, oczyściwszy obmyciem wodą, któremu towarzyszy słowo, aby osobiście stawić przed sobą Kościół jako chwalebny, nie mający skazy czy zmarszczki, czy czegoś podobnego, lecz aby był święty i nieskalany. Mężowie powinni miłować swoje żony, tak jak własne ciało. Kto miłuje swoją żonę, siebie samego miłuje" (Ef 5:25-28).

Przykład 3:

"Ojcowie byli ochrzczeni w imię Mojżesza" (1 Kor 10:1-12)

1 Kor 10:1-5

Sens literalny: Opis wędrówki Izraela od wyjścia z Egiptu, do pobytu na pustyni przez 40 lat
Sens alegoryczny: Stało się zaś to wszystko, by mogło posłużyć za przykład dla nas, abyśmy nie pożądali złego, tak jak oni pożądali. Nie bądźcie też bałwochwalcami jak niektórzy z nich, według tego, co jest napisane: Zasiadł lud, by jeść i pić, i powstali, by się oddawać rozkoszom. Nie oddawajmy się też rozpuście, jak to czynili niektórzy spośród nich, i padło ich jednego dnia dwadzieścia trzy tysiące. I nie wystawiajmy Pana na próbę, jak wystawiali Go niektórzy z nich i poginęli od wężów. Nie szemrajcie, jak niektórzy z nich szemrali i zostali wytraceni przez dokonującego zagłady” (1 Kor 10:6-10).
To niezmiernie ważne: chociaż rytualne przepisy prawa Starego Testamentu zostały uchylone, a spisana tam historia Izraela już dawno przeminęła, to jednak stało się to wszystko, by nam służyć jako źródło biblijnej typologii. Spisane zostało dla nas chociaż wielu nakazów starego Przymierza wcale dosłownie nie wprowadzamy w życie, to jednak korzystamy z ich biblijnego zapisu. Mamy więc do czynienia z lekturą inną niż tylko literalna, a polega ona właśnie na poszukiwaniu w nich sensu duchowego.
Sens anagogiczny: W ostatnich słowach umówionego fragmentu znajdujemy fragment eschatologiczny, odsyłającego nas do rzeczywistości ostatecznych - jest tu mowa o "kresie czasów" - gdyż żyjemy w bezpośredniej bliskości powtórnego przyjścia Chrystusa "A wszystko to przydarzyło się im jako zapowiedź rzeczy przyszłych, spisane zaś zostało ku pouczeniu nas, których dosięga kres czasów. "Niech przeto ten, komu się zdaje, że stoi, baczy, aby nie upadł. (1 Kor 10:11-12).

Bardzo wyraźnie widać to, że podstawą alegorii jest najpierw samo wydarzenie a potem także opis tego wydarzenia.